Đo tác động của chính sách tới ĐMST

Thông tin Khoa học công nghệ

Chủ nhật, 03/08/2025

Công cụ của CSIRO cung cấp một cách tính toán đơn giản về những gì "được" và "mất" của một đề xuất chính sách bất kỳ lên đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững.

Lường trước tác động

Chính sách công, theo định nghĩa đơn giản của nhà khoa học chính trị Mỹ Thomas R. Dye, “là bất cứ điều gì mà chính phủ chọn làm hoặc không làm”. Thực tế, ra quyết định chính sách công chưa bao giờ là chuyện dễ dàng, vì mỗi chính sách có thể tác động đến hàng nghìn, hàng vạn người theo nhiều cách khác nhau. Trong khi đó, nhà quản lý không phải lúc nào cũng hiểu rõ cơ chế tác động này, dự đoán được hành vi của con người, lường hết hậu quả hay chủ động trước những thay đổi về nhu cầu, công nghệ và bối cảnh thực tế.

Do vậy, ngay từ đầu, việc đánh giá tác động chính sách (Regulatory Impact Assessment) trước khi chính sách đó được triển khai là nguyên tắc căn bản, giúp nhìn rõ rủi ro, lường trước kịch bản thay đổi và cân nhắc chi phí – lợi ích, đồng thời kịp thời phát hiện xung đột lợi ích tiềm ẩn. Chỉ khi được đánh giá đầy đủ và minh bạch, chính sách mới có cơ sở thực tiễn, tránh nguy cơ bị điều chỉnh sai hướng hay lợi dụng cho mục đích riêng.

Ở Việt Nam, đổi mới sáng tạo vẫn còn là một lĩnh vực khá mới mẻ. Chính vì thế, khoảng cách giữa chính sách và tác động thực tế của chính sách tới hoạt động đổi mới sáng tạo gần như vẫn còn là một ‘khoảng trắng’ nhận thức. Đặc biệt, tác động của đổi mới sáng tạo thường mang tính gián tiếp, khó đo đếm ngay lập tức, nên việc đánh giá hiệu quả chính sách lại càng trở nên phức tạp.

Để lấp đầy khoảng trống đó, trong khuôn khổ chương trình Aus4Innovation, Cơ quan Khoa học Quốc gia Australia (CSIRO) đã hợp tác với Bộ Khoa học và Công nghệ Việt Nam (MOST) xây dựng một Bảng đánh giá tác động. Công cụ này giúp các nhà làm chính sách xem xét tác động của một chính sách mới đối với hoạt động đổi mới sáng tạo.

Bảng đánh giá tác động của CSIRO được xây dựng dựa trên ba lý thuyết về tác động của chính sách đối với đổi mới sáng tạo, nhằm giải quyết ba vấn đề thường gặp: thất bại chuyển đổi, thất bại thị trường và thất bại hệ thống.

Chúng được cụ thể hóa thành 14 câu hỏi để rà soát một cách hệ thống mức độ ảnh hưởng của một chính sách bất kỳ lên năm chức năng cốt lõi của hệ thống đổi mới sáng tạo: Hỗ trợ kinh doanh và cạnh tranh, Huy động nguồn lực, Phát triển và Thương mại hóa tri thức, Kết nối và Chia sẻ tri thức, và Định hướng đổi mới.

Mỗi câu hỏi đều được đánh giá theo ba tiêu chí: Khả năng xảy ra tác động (không, thấp, trung bình, cao), mức độ tác động (tích cực hoặc tiêu cực, chấm điểm từ -2 đến +2) và ảnh hưởng đến môi trường, xã hội-tức các nhóm yếu thế và doanh nghiệp nhỏ/siêu nhỏ (cũng từ -2 đến +2). Người trả lời có thể giải thích lý do tại sao mình đánh giá như vậy.

Chẳng hạn, các nhà làm luật cần cân nhắc những câu hỏi như: Chính sách có ảnh hưởng đến việc doanh nghiệp gia nhập, rút lui, cạnh tranh hay không (Câu 1)? Có tạo thêm chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp, đặc biệt liên quan trực tiếp đến R&D hoặc tiếp thị đổi mới sáng tạo không (Câu 5)? Có ảnh hưởng đến việc tiếp cận các nguồn lực phục vụ đổi mới như tài chính, nhân lực, hạ tầng R&D không (Câu 6)? Có ảnh hưởng đến việc chia sẻ kết quả nghiên cứu và dữ liệu không (Câu 8)? Có tác động đến việc chuyển giao công nghệ và tri thức từ nước ngoài vào không (Câu 9)? Chính sách có đảm bảo tính trung lập về công nghệ không, tức là doanh nghiệp được quyền sử dụng các quy trình, công nghệ khác nhau miễn là đáp ứng được yêu cầu (Câu 12)?…

Kết quả cuối cùng sẽ được tổng hợp thành điểm tác động, trong đó phân biệt rõ tổng điểm dương và tổng điểm âm, để có cái nhìn trực quan xem liệu các tác động tích cực và tiêu cực có đủ để bù đắp cho nhau. Ngoài ra, người đánh giá phải chỉ ra được những rủi ro chính và nhóm đối tượng chịu ảnh hưởng. Từ đó, có thể kết luận tác động tổng thể của chính sách đối với đổi mới sáng tạo, quyết định có cần đánh giá sâu hơn hay điều chỉnh chính sách không.

TS. Phạm Thu Hiền, CSIRO (đứng bên phải) tập huấn cho các cán bộ của Bộ KH&CN về công cụ đánh giá tác động chính sách lên đổi mới sáng tạo tại Hà Nội ngày 17/7/2025. Ảnh: Ngô Hà

Lấy ví dụ về cách hiểu các câu hỏi, TS. Phạm Thu Hiền, nhà nghiên cứu của CSIRO và là người chịu trách nhiệm thiết kế Bảng đánh giá, đã dẫn chứng về cách mà chính sách dữ liệu GDPR ở châu Âu đã vô tình “giết chết” đổi mới sáng tạo như thế nào.

GDPR được sinh ra với mục đích tiêu chính là trao cho cá nhân quyền kiểm soát mạnh mẽ hơn đối với dữ liệu cá nhân của họ. Để đạt được điều này, GDPR đặt ra các yêu cầu rất nghiêm ngặt đối với doanh nghiệp muốn khai thác dữ liệu cá nhân của người dùng, như phải có sự đồng ý rõ ràng của người dùng, chỉ sử dụng dữ liệu đúng mục đích mà họ đã nêu, và lưu trữ dữ liệu cá nhân ở mức tối thiểu. Doanh nghiệp vi phạm có thể bị phạt tới 4% doanh thu toàn cầu, một con số đủ lớn để buộc họ tuân thủ.

Tuy nhiên, thực tế triển khai cho thấy GDPR làm phát sinh chi phí tuân thủ rất cao. Ước tính, chi phí lưu trữ dữ liệu của các doanh nghiệp đã tăng khoảng 20%. Các doanh nghiệp nhỏ bị bất lợi hơn so với doanh nghiệp lớn, vì chi phí lưu trữ dữ liệu có thể ngốn gần hết nguồn lực của họ (lên tới 1–1,3 triệu USD). Ngoài ra, dưới tác động của chính sách, nguồn dữ liệu sẵn có để khai thác ở EU cũng giảm mạnh, thấp hơn Mỹ 26%.

Hệ quả là thị trường dữ liệu và quảng cáo số trở nên tập trung vào một số ít các “ông lớn” như Google hay Meta, vốn có ưu thế quy mô để phát triển, trong khi các nhà cung cấp dịch vụ nhỏ mất tới 17% hợp đồng. Với nhiều nhà sáng lập startup, GDPR giống như chiếc vòng kim cô siết chặt động cơ đổi mới – thứ lẽ ra cần được bảo vệ và khuyến khích.

TS. Phạm Thu Hiền cho rằng, trong trường hợp này, chính sách của EU cần được điều chỉnh để cân bằng giữa việc bảo đảm an toàn dữ liệu cá nhân và thúc đẩy dòng chảy dữ liệu, nhằm duy trì sức cạnh tranh của nền kinh tế, đồng thời tạo cơ hội cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ cạnh tranh với các tập đoàn lớn.

Áp dụng rộng rãi

Đối với Việt Nam, các chuyên gia của CSIRO và Bộ KH&CN đã thử áp dụng công cụ Bảng đánh giá để phân tích một số quy định mới trong Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (2025), cũng như các quy định thuộc ngành Thủy sản (2018-2019).

Theo TS. Phạm Thu Hiền, việc lựa chọn thử nghiệm không phải là ngẫu nhiên. Luật KHCN & ĐMST là văn bản pháp lý khung, có ảnh hưởng sâu rộng tới hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia, đặc biệt là cơ chế vận hành của các tổ chức nghiên cứu, nguồn lực đầu tư công. Việc đánh giá các chính sách trong Luật cho phép kiểm tra khả năng của công cụ trong phân tích tác động hệ thống, dài hạn.

Trong khi đó, ngành thủy sản đại diện cho một lĩnh vực sản xuất cụ thể, nơi các doanh nghiệp, nông hộ trực tiếp chịu tác động từ chính sách. Đây cũng là ngành xuất khẩu chủ chốt, có tiềm năng đổi mới nhưng vẫn chịu nhiều rào cản về quy định, chi phí tuân thủ và năng lực công nghệ. Việc thử nghiệm trong ngành thủy sản giúp đánh giá mức độ linh hoạt của công cụ đặc biệt khi đánh giá tác động với các doanh nghiệp nhỏ và các nhóm yếu thế, dễ bị tổn thương.

“Chúng tôi muốn công cụ này thực sự ‘vừa vặn’ với điều kiện Việt Nam,” nhóm nghiên cứu chia sẻ.

Ví dụ việc sử dụng công cụ này để đánh giá quy định trong Luật KH,CN & ĐMST buộc các tổ chức khoa học và công nghệ công lập chuyển sang cơ chế tự chủ tài chính. Về mặt tích cực, quy định này được kỳ vọng sẽ tạo ra động lực cải cách mạnh mẽ trong hệ thống tổ chức KH&CN công lập, thúc đẩy các đơn vị nâng cao hiệu quả quản trị, chủ động hơn trong việc xác định định hướng nghiên cứu phù hợp với nhu cầu thị trường, đồng thời tăng cường hợp tác với doanh nghiệp để huy động thêm nguồn lực ngoài ngân sách.

Tuy nhiên, ở chiều ngược lại, nếu triển khai cơ chế tự chủ một cách cứng nhắc, thiếu phân loại rõ ràng giữa các loại hình nhiệm vụ và tổ chức, quy định này có thể gây khó khăn cho các viện nghiên cứu công lập trong việc duy trì các nghiên cứu dài hạn, có rủi ro cao hoặc mang tính công ích, các lĩnh vực nghiên cứu cơ bản, hạ tầng khoa học, hay các nghiên cứu phục vụ hoạch định chính sách công – vốn ít có khả năng sinh lợi ngay trong ngắn hạn – dễ bị suy giảm khi không có cơ chế bảo trợ và đầu tư chiến lược phù hợp từ nhà nước.

Trao đổi bên lề với Khoa học & Phát triển, TS. Phạm Thu Hiền cho biết, công cụ Bảng hỏi này khá linh hoạt, tiết kiệm nguồn lực và có thể áp dụng cho nhiều lĩnh vực khác nhau. Nhờ thiết kế đơn giản, bất kỳ ai cần rà soát, đánh giá tác động chính sách đều có thể sử dụng – từ các nhóm thực hiện dự án nhỏ đến những chương trình quy mô lớn. Dù thiên về định tính, công cụ vẫn mở ra khả năng bổ sung phân tích định lượng khi cần. Nhờ đó, kết quả đủ tin cậy để nhận diện vấn đề. Nhưng để đi đến điều chỉnh chính sách cuối cùng, các nhà hoạch định chính sách vẫn nên kết hợp thêm các phân tích chuyên sâu.

Bảng đánh giá của CSIRO là một bước đi đầu tiên hỗ trợ cho Bộ KH&CN – nhưng để tạo ra thay đổi thực sự, Việt Nam cần thể chế hóa tư duy đánh giá chính sách dựa trên bằng chứng, như một phần bắt buộc trong mọi quy trình xây dựng pháp luật.

Bài đăng KH&PT số 1356 (số 32/2025)