Chuyển đổi số và chuyển đổi xanh với SME không diễn ra dưới dạng các “siêu dự án”, mà chủ yếu thông qua những bước đi rất nhỏ, phân tán, thiết thực: một phần mềm kế toán, một hệ thống quản lý kho, thanh toán số…Chính những “giá trị gia tăng nhỏ” này quyết định khả năng sống còn của SME nhưng cũng đang bị thị trường và chính sách lãng quên.
Giữa làn sóng “chuyển đổi số” và “chuyển đổi xanh” với các khẩu hiệu lớn lao như “cách mạng công nghiệp 4.0, trí tuệ nhân tạo, net-zero, chuyển đổi xanh, chuyển đổi số, kinh tế tuần hoàn”… các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) lại loay hoay với một thực tế khác. Họ xoay sở tiền lương, lo đơn hàng, tiết kiệm chi phí sản xuất … chỉ đủ khả năng chuyển đổi ở quy mô rất nhỏ để thích ứng.
Trong khuôn khổ dự án IDAP, các doanh nghiệp Lào Cai tới thăm làng lụa đũi Nam Cao, sử dụng mạng xã hội để khôi phục lại những kĩ nghệ đã bị mai một. Ảnh: IDAP.
Thực tế, phần lớn SME không thể tiếp cận được các công nghệ đột phá, nên bắt đầu bằng các giải pháp rẻ – nhỏ – nhanh: phần mềm kế toán, hệ thống quản lý kho và bán hàng, nền tảng thương mại điện tử, dịch vụ đám mây, công cụ cộng tác, hóa đơn điện tử, thanh toán số… Gần đây hơn, họ bắt đầu chạm đến tầng dữ liệu và AI, nhưng vẫn ở mức ứng dụng thực dụng như chatbot chăm sóc khách hàng, gợi ý nội dung marketing, dự báo nhu cầu đơn giản, phân tích dòng tiền.
Cùng lúc đó, một làn sóng chuyển đổi xanh ập đến. SME buộc phải nghĩ tới năng lượng, phát thải, chất thải, truy xuất vòng đời sản phẩm, tiêu chuẩn môi trường của chuỗi cung ứng mà họ tham gia. Cũng như chuyển đổi số, SME không cần những dự án “siêu xanh” to lớn mà là các giải pháp nhỏ để đo lường, tối ưu và tiết kiệm, từ giám sát tiêu thụ điện, hỗ trợ ghi nhận dữ liệu phát thải, hay điều chỉnh quy trình giúp giảm lãng phí nguyên liệu.
Khi hai làn sóng cùng ập tới, nhu cầu chuyển đổi tạo “giá trị gia tăng nhỏ” ở các SME hiện rõ. Nhưng liệu chính sách và thị trường có tạo điều kiện cho SME vừa tiết kiệm chi phí, vừa chuyển đổi để không bị loại khỏi chuỗi cung ứng vì thiếu dữ liệu, thiếu minh bạch, thiếu chuẩn xanh?
Hiện trạng chuyển đổi kép: chính sách mở đường, SME vẫn mắc kẹt
Ở tầm toàn cầu, các khảo sát của OECD, WEF, APEC đều cho thấy SME đã tăng tốc số hóa sau COVID-19. Nhiều doanh nghiệp đã quen với việc làm việc từ xa, bán hàng online, dùng cloud và công cụ cộng tác. Một tỷ lệ đáng kể lên kế hoạch tăng chi cho bảo mật, hạ tầng đám mây, dữ liệu và thậm chí AI trong 1–2 năm tới. Tuy nhiên, không ít SME vẫn mắc kẹt ở tầng “số hóa cơ bản”: có tài khoản mạng xã hội, có phần mềm kế toán nào đó, có dùng nền tảng hội họp trực tuyến, nhưng thiếu chiến lược dữ liệu, thiếu năng lực phân tích dữ liệu để ra quyết định, chưa thể tự động hóa sâu hay AI theo cách có hệ thống. Khoảng 40% SME ở châu Âu tự nhận là “chưa sẵn sàng” cho chặng đường số hóa phía trước – một tín hiệu cảnh báo rõ ràng.
Với chuyển đổi xanh, tình hình còn phức tạp hơn. Nhiều nghiên cứu ở châu Âu chỉ ra SME chiếm tới khoảng 60% phát thải của khu vực doanh nghiệp, nhưng lại ở vùng trũng năng lực: thiếu vốn, thiếu kiến thức, thiếu công cụ để đo lường và quản trị phát thải. Dù phải chịu sức ép từ mục tiêu net-zero, tiêu chuẩn chuỗi cung ứng, luật môi trường mới – nhưng phần lớn SME mới chỉ thay đổi nhận thức chứ chưa thể triển khai đều và sâu.
Không chỉ gặp vấn đề tương tự, SME Việt Nam còn vấp phải những khó khăn riêng.
Về phía chính sách, chính phủ đã dùng ba “đòn bẩy” quan trọng để tạo lực cho thị trường công nghệ B2B phục vụ SME. Thứ nhất là các chương trình hỗ trợ chuyển đổi số, với các nền tảng “Make in Vietnam” được đóng gói cho SME, hàng trăm nghìn lượt doanh nghiệp tiếp cận tài liệu, hàng chục nghìn đơn vị được đào tạo và tư vấn. Thứ hai là khung pháp lý và ưu đãi mới cho công nghiệp số, đặt ra các mục tiêu tham vọng về số lượng doanh nghiệp công nghệ số, tỉ trọng kinh tế số, cơ chế hỗ trợ SME mua và thử nghiệm công nghệ. Thứ ba là tài chính số, với các mô hình cho vay dựa trên dữ liệu vận hành, tích hợp dữ liệu hóa đơn, dòng tiền, hàng tồn kho để chấm điểm tín dụng nhanh hơn, ít phụ thuộc vào tài sản thế chấp. Song song, các chương trình, nghị quyết về chuyển đổi xanh, tăng trưởng bền vững, net-zero và kinh tế tuần hoàn đang dần đi vào hệ thống chính sách, từ cấp trung ương đến địa phương. SME trong các ngành xuất khẩu, nông nghiệp, chế biến, dệt may, da giày… bắt đầu cảm nhận sức ép từ yêu cầu truy xuất, tiêu chuẩn môi trường, báo cáo ESG của khách hàng quốc tế.
Những khoản đầu tư vài trăm triệu đến vài tỷ cho chuyển đổi quá nhỏ để ngân hàng hay quỹ đầu tư coi là ‘dự án công nghệ lớn’ nên đầu tư, nhưng lại quá rủi ro đối với dòng tiền của doanh nghiệp nhỏ.
Dù vậy, phần đông SME Việt Nam vẫn chỉ mới chạm vào bề mặt của chuyển đổi số và xanh. Trên 60% doanh nghiệp gặp khó về chi phí đầu tư công nghệ, hơn một nửa vướng thói quen vận hành cũ và thiếu nhân lực nội bộ. Về vốn, tỷ lệ SME tiếp cận được tín dụng ngân hàng thấp hơn nhiều so với doanh nghiệp lớn; khoảng trống tín dụng cho SME ước tính hàng chục tỷ đô la, trong đó những dự án nâng cấp công nghệ nhỏ – phân tán – thường bị hòa lẫn trong nhu cầu vốn lưu động. Chuyển đổi xanh mới dừng ở nhận thức và một số bước thử nghiệm ở những doanh nghiệp nhạy bén hơn, còn lại đa số chưa chuyển đổi, thậm chí chưa có ngôn ngữ “chung” để đo lường phát thải, năng lượng, chất thải.
Ba khoảng trống khóa chặt chuyển đổi quy mô nhỏ
Trước áp lực chuyển đổi số và chuyển đổi xanh, phần lớn SME rất khó bắt đầu bằng các dự án nhỏ vừa sức, do ba khoảng trống.
Thứ nhất là khoảng trống vốn cho các dự án công nghệ – xanh “giá trị gia tăng nhỏ”. Những khoản đầu tư vài trăm triệu đến vài tỷ cho một hệ thống quản trị, dây chuyền bán tự động, giải pháp đo lường năng lượng, nền tảng truy xuất nguồn gốc… quá nhỏ để ngân hàng hay quỹ đầu tư coi là “dự án công nghệ lớn”, nhưng lại quá rủi ro đối với dòng tiền của doanh nghiệp nhỏ. Thị trường vốn hiện có chủ yếu được thiết kế cho khoản vay vận hành ngắn hạn hoặc dự án đầu tư quy mô lớn, gần như bỏ trống phân khúc sản phẩm chuyên biệt cho các gói chuyển đổi số, chuyển đổi xanh nhỏ, trả dần theo dòng tiền và giá trị tạo ra.
Thứ hai là khoảng trống năng lực hấp thụ và năng lực “dịch” nhu cầu thành dự án. Phần lớn SME không có người phụ trách chuyển đổi số, không có chuyên gia môi trường, không có bộ phận dữ liệu. Họ cảm nhận sức ép, thấy xu hướng, đọc đâu đó về net-zero, AI, ESG, nhưng chưa đủ năng lực đưa những áp lực đó thành danh sách đầu việc cụ thể rõ ràng, thứ tự ưu tiên và lộ trình khả thi. Trong khi đó, nhà cung cấp công nghệ và dịch vụ xanh cũng hiếm khi hiểu đủ sâu bối cảnh vận hành của từng ngành nhỏ, từng kiểu doanh nghiệp, từng vùng miền. Sự lệch pha này khiến nhiều cơ hội hợp tác không bao giờ thành hình.
Thứ ba là khoảng trống trong thiết kế sản phẩm công nghệ B2B và dịch vụ trung gian. Phần lớn giải pháp vẫn được đóng gói theo lối “bán phần mềm” hoặc “bán thiết bị”, ít đi kèm mô hình tài chính, ít gắn với kết quả vận hành thực tế. Vai trò của các tổ chức trung gian – những đơn vị có thể đánh giá mức trưởng thành số và xanh của doanh nghiệp, thiết kế lộ trình, chia nhỏ thành micro-project, huy động bên cung và bên vốn cùng tham gia – vẫn chưa được nhìn nhận như một cấu phần thiết yếu của thị trường.
Chính ba khoảng trống này khiến khu vực SME, dù có nhu cầu chuyển giao công nghệ rất lớn cho chuyển đổi kép, vẫn chưa được phục vụ đúng và đủ.
Cơ hội hình thành thị trường “chuyển đổi kép” quy mô nhỏ
Cũng từ những khoảng trống đó, cơ hội mới lộ rõ.
Ở tầng doanh nghiệp nhỏ, “chuyển đổi kép” – số và xanh – không phải là hai câu chuyện tách rời. Công nghệ số giúp đo lường và tối ưu tài nguyên, năng lượng, phát thải; chuyển đổi xanh lại tạo động lực để doanh nghiệp đầu tư nghiêm túc hơn vào hệ thống dữ liệu và quản trị. Nhiều tổ chức quốc tế đã gọi đây là cặp song sinh của SME: số để nhìn rõ, xanh để đi xa.
Một doanh nghiệp chè tại Sơn La đang số hoá sản phẩm của mình để quảng bá thương hiệu, trong khuôn khổ dự án IDAP. Ảnh: IDAP.
Với các doanh nghiệp công nghệ, các startup B2B, đây là thị trường cho những giải pháp nhỏ nhưng thông minh: một hệ thống quản trị tích hợp theo dõi cả vận hành và chỉ số môi trường; một nền tảng quản lý kho – truy xuất nguồn gốc với dữ liệu đủ để phục vụ cả yêu cầu khách hàng lẫn ngân hàng; một công cụ AI giúp doanh nghiệp nhỏ hiểu và tối ưu chi phí năng lượng, đề xuất kịch bản tiết kiệm; một bảng điều khiển (dashboard) đơn giản nhưng đủ để chủ doanh nghiệp nhìn được doanh thu, chi phí, tồn kho, tiêu thụ điện – nước – nguyên liệu trên cùng một màn hình. Nếu thiết kế đúng, mỗi giải pháp như vậy có thể tạo ra 4–15% tiết kiệm chi phí trong một số ngành, đồng thời giảm rủi ro vận hành và mở cửa thị trường mới.
Với các tổ chức tài chính và nền tảng tài chính số, “chuyển đổi kép” mở ra khả năng gắn công nghệ, dữ liệu, xanh với sản phẩm vốn. Sử dụng dữ liệu từ hệ thống kế toán, hóa đơn điện tử, tiêu thụ năng lượng, truy xuất nguồn gốc, ngân hàng có thể chấm điểm tín dụng chính xác hơn và thiết kế các gói vay chuyên biệt cho đầu tư công nghệ – xanh. Khi dòng tiền trả nợ được gắn trực tiếp với mức tiết kiệm chi phí hay giá trị gia tăng mà công nghệ mang lại, mô hình “cùng chia sẻ rủi ro – cùng hưởng lợi” mới có thể vận hành được với SME.
Với các đơn vị trung gian – vườn ươm, trung tâm đổi mới sáng tạo, tổ chức hỗ trợ SME, hiệp hội ngành – cơ hội là trở thành kiến trúc sư của những lộ trình chuyển đổi kép vừa sức với doanh nghiệp nhỏ. Đó là công việc rất cụ thể: phân loại doanh nghiệp theo mức trưởng thành số và xanh, xác định “bước nhỏ tiếp theo” hợp lý nhất, kết nối với nhà cung cấp công nghệ phù hợp, đồng thiết kế mô hình tài chính với ngân hàng hoặc quỹ, theo dõi và đo lường tác động để các bên tiếp tục điều chỉnh.
Nếu chúng ta thực sự coi SME – với những nhu cầu chuyển giao công nghệ giá trị gia tăng nhỏ – là trung tâm của chiến lược số và xanh, thì bài toán không còn là ‘làm vài dự án mẫu thật lớn’, mà là: làm sao để hàng trăm nghìn bước nhỏ diễn ra liên tục, an toàn, có đo lường, có học hỏi lẫn nhau.
Nếu làm được, chúng ta không chỉ giải quyết bài toán riêng lẻ của từng doanh nghiệp, mà dần hình thành một thị trường mới: thị trường chuyển giao công nghệ giá trị gia tăng nhỏ cho SME trong bối cảnh chuyển đổi kép. Đây sẽ là tầng nền thực sự của một nền kinh tế đổi mới sáng tạo – xanh – số, chứ không chỉ là vài câu chuyện thành công mang tính biểu tượng.
Rủi ro bất bình đẳng nếu thiết kế sai
Tuy nhiên, cơ hội càng lớn thì thách thức càng rõ. Thách thức lớn nhất là tốc độ thay đổi. Chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, dữ liệu, AI, tuân thủ… đang diễn ra đồng thời, chứ không lần lượt. Một doanh nghiệp nhỏ trong chuỗi cung ứng toàn cầu có thể chỉ trong vài năm đã phải đối mặt với yêu cầu: dùng hóa đơn điện tử, báo cáo dữ liệu, tham gia nền tảng đặt hàng, cung cấp truy xuất, đảm bảo tiêu chuẩn môi trường, thậm chí chứng minh mình có kế hoạch giảm phát thải. Với nguồn lực hạn chế, rất nhiều doanh nghiệp sẽ cảm thấy bị “dồn vào chân tường”.
Thách thức thứ hai là bất bình đẳng năng lực. Nhóm SME đã quen với công cụ số, có đội ngũ trẻ, có ít nhất một người “nói được ngôn ngữ công nghệ”, sẽ có lợi thế lớn trong cuộc chuyển đổi kép. Ngược lại, những doanh nghiệp thiếu kỹ năng số, thiếu vốn, thiếu người trẻ, thiếu ngoại ngữ sẽ phải nỗ lực gấp nhiều lần để không bị tụt lại. Khoảng cách về năng suất, chi phí, chất lượng, tốc độ ra quyết định và khả năng đáp ứng yêu cầu chuỗi cung ứng giữa hai nhóm sẽ ngày càng rộng nếu không có cơ chế hỗ trợ phù hợp.
Thách thức thứ ba là nguy cơ tạo ra một nền kinh tế bất bình đẳng giữa các đối tượng khác nhau. Ở tầng trên là những doanh nghiệp (dù không lớn) đã số hóa tương đối tốt, đang tiến dần tới quản trị dữ liệu, tự động hóa, xanh hơn, minh bạch hơn, dễ thu hút vốn hơn. Ở tầng dưới là một biển doanh nghiệp nhỏ, siêu nhỏ, hộ kinh doanh chỉ dừng ở việc dùng Zalo, Facebook, Excel, sổ ghi tay; họ vừa phải vật lộn với chi phí hằng ngày, vừa phải làm quen với yêu cầu tuân thủ mới, mà không có nhiều người dẫn lối. Nếu các chính sách, chương trình hỗ trợ và mô hình B2B mới chỉ tập trung ở tầng trên, chúng ta có thể có một “câu chuyện thành công” đẹp, nhưng không có một nền tảng vững cho cả hệ thống.
Cuối cùng, là thách thức thiết kế chính sách và thị trường theo logic của những giá trị gia tăng nhỏ. Hệ thống hỗ trợ hiện nay – từ quỹ khoa học công nghệ, quỹ đổi mới, chương trình chuyển đổi số, đến ngân hàng và quỹ đầu tư – vốn quen với những dự án “đẹp hồ sơ”, chỉ số lớn, câu chuyện hấp dẫn. Trong khi đó, phần việc quan trọng nhất của chuyển đổi kép cho SME lại nằm ở chỗ: sửa một quy trình, số hóa một khâu, thử một phần mềm nhỏ, thay một thiết bị, lắp một cảm biến. Những thứ đó không hào nhoáng, nhưng khi tích lũy đủ, chúng thay đổi cả năng suất quốc gia.
Nếu chúng ta thực sự coi SME – với những nhu cầu chuyển giao công nghệ giá trị gia tăng nhỏ – là trung tâm của chiến lược số và xanh, thì bài toán không còn là “làm vài dự án mẫu thật lớn”, mà là: làm sao để hàng trăm nghìn bước nhỏ diễn ra liên tục, an toàn, có đo lường, có học hỏi lẫn nhau. Và đó là câu chuyện của thiết kế hệ sinh thái – nơi công nghệ, vốn, năng lực trung gian và chính sách phải làm việc với nhau, thay vì hoạt động song song như hiện nay.□
Tài liệu tham khảo
APEC. (2024). APEC SME Ministerial Meeting Report 2024. APEC Secretariat.
Cusmano, L. (2021). SME digital and green transformation: OECD insights. OECD Berlin Centre.
McKinsey & Company. (2025). The state of AI in 2025. McKinsey Global Institute.
OECD. (2021). The digital transformation of SMEs. OECD Publishing.
OECD. (2024). Digital for SMEs (D4SME) Global Initiative Survey. OECD Publishing.
OECD. (2025). Generative AI and the SME workforce. OECD Publishing.
OECD. (2025). Inclusive green and digital transformation for SMEs: Policy framework. OECD Publishing.
S&P Global Market Intelligence. (2024). SME IT spending strategies for 2025 driven by AI adoption.
UNCTAD. (2025a). Digital economy and SME adoption patterns. UNCTAD Digital Economy Report Series.
UNCTAD. (2025b). SMEs in the net-zero transition. UNCTAD Green Industrialization Series.
World Economic Forum. (2024). Digital Transformation for SMEs 2024: Global readiness and barriers. WEF Publishing.
ZunoCarbon. (2024). SMEs and the Net-Zero Transition. ZunoCarbon Research.
Allwork. (2025). European SMEs risk falling behind as AI adoption outpaces digital fundamentals. Allwork Media.
Enterprise Development Centre. (2025). Renewed SME Agenda in the Context of Green and Just Transition.
World Bank. (2023). Challenges with digital technology adoption by SMEs: A case analysis. World Bank Blogs.
Engma. (2024). Thực trạng chuyển đổi số của doanh nghiệp vừa và nhỏ tại Việt Nam. Engma Research.
IFC. (2025). Digital finance and SME access to credit in Vietnam. International Finance Corporation.
Ministry of Information and Communications. (2024). Vietnam to be one of the world’s leading countries in digital–green transition by 2035.
Ministry of Planning and Investment. (2024). Digital transformation in businesses for sustainable development. MPI.
VietnamPlus. (2024). Government action program to promote science, technology and national digital transformation.
Vietnam News. (2025). Digital loans open new doors for SMEs.
Vietnam News. (2025). Vietnam’s SMEs risk falling behind in digital transformation race.
European Parliament. (2024). SMEs and EU environmental compliance. Policy Department for Economic, Scientific and Quality of Life Policies.
OECD. (2023). SME and Entrepreneurship Outlook 2023. OECD Publishing.
WTO Center Vietnam. (2024). Increasing technology content in Vietnamese exports. WTO Center.
.jpg)
.png)
.jpg)
Đăng nhập để gửi bình luận
Bình luận